Paco Calvo, cognitiewetenschapper en filosoof, zoekt het 'bewustzijn' bij planten

‘Hoe is het om een plant te zijn? Hoe ziet de wereld eruit vanuit hun perspectief?’
door Tsenne Kikke - zondag 3 augustus 2025 1:01

Paco Calvo is hoogleraar aan de Spaanse universiteit van Murcia waar hij leiding geeft aan het 'Minimal Intelligence Lab' (MINT Lab), dat zich richt op de studie van cognitie bij planten. Hij combineert inzichten uit de biologie, filosofie en cognitieve wetenschap.

Hij heeft een eigen lab waarin hij experimenten uitvoert die uitsluitsel moeten geven over het bewustzijn en de intelligentie van planten. Dat hoort niet bij de botanie-afdeling, maar bij de filosofie-afdeling van de universiteit, en dat is maar goed ook, zei hij zelf. ‘Voor ons onderzoek is het belangrijk dat we organismen juist niet in hokjes stoppen.’

De stelling dat zijn team bewijs zoekt dat planten slim zijn, kreeg aan de vooravond van het Leuvens filosofiefestival al meteen tegenwerping. ‘Ik zeg altijd tegen mijn studenten: probeer geen favoriete hypothese te hebben. Denk aan Karl Popper. We bevestigen niet, we doen ons best om te falsificeren.’ Nochtans krijgt de filosoof dat soort opmerkingen vaak – soms op ietwat spottende toon. ‘Hé, heb je al aangetoond dat planten leren?’ vragen die mensen me. Alsof dat mijn doel zou zijn. Ik wil niet aantonen dat planten leren, ik wil weten of planten kunnen leren. Als dat zo is, het zij zo. En als ze het niet kunnen, dan zij dat ook zo.’

De toon is gezet. Hokjes vermijden en alles in vraag stellen. ‘Ik hou van tegendraadse samenwerking. Hoe meer werkhypotheses we hebben, hoe beter. Want, als je maar één hypothese hebt, denk je misschien dat je er bent, terwijl je resultaat een artefact kan zijn van het feit dat je niet verder hebt gekeken dan je comfortzone.’

'Als botanicus ben ik verbaasd dat de meeste mensen niet eens op het idee komen dat planten een levensvorm zijn. Hoe kunnen we ons dan voorstellen dat planten zoiets doen als denken? Dat is waar, vreemd genoeg. We zien niet alleen hun intelligentie niet, we zien ze zelfs niet als wezens. Dat komt deels door onze plantenblindheid: we nemen ze niet waar. Maar dat is niet het enige: als we ze wel zien, beschouwen we ze als objecten. Het grootste deel van de wetenschap – niet alleen plantenwetenschap – is trouwens mechanistisch en reductionistisch. Voor mij is dat echt paradoxaal: ik bestudeer deze bacterie, deze plant, deze schimmel, en waarmee begin ik? Met ze te vernietigen. Je eindigt met een stukje weefsel in een petrischaaltje en je doet alsof je iets van het leven begrijpt. Dat slaat helemaal nergens op.’

‘Wij proberen het bewustzijn te begrijpen als een emergent fenomeen. We kunnen het organisme niet uit elkaar halen en vinden waar het bewustzijn huist. Dat zit in de relationele aspecten. We doen daarom aan cognitieve plantkunde. We vragen ons af of planten beslissingen kunnen nemen, kunnen leren, kunnen onthouden, hun eigen problemen kunnen oplossen. Kunnen ze navigeren in hun omgeving, obstakels vermijden, hoe doen ze dat? Precies hetzelfde wat je zou vragen over een dier.’

‘Als je met sceptische plantenfysiologen praat over intelligent gedrag van planten, zeggen ze: ‘Maar de plantenfysiologie verklaart alles. Je hoeft geen intelligente betekenisgevende machines te veronderstellen. Het is een fysiologische kwestie, niet meer. Er is geen plantenpsychologie, alleen plantenfysiologie.’

‘Ze vergeten dat als je een eeuw terugspoelt, fysiologie alleen dierfysiologie was. Er was geen plantenfysiologie. Hetzelfde geldt voor seks. Planten konden geen seks hebben, dat was iets dierlijks. Elke discussie die we de afgelopen anderhalve eeuw hebben gevoerd, was een strijd tegen de orthodoxie. Omdat de opvatting gold dat dieren en, nog belangrijker, mensen de gouden standaard vormden.’

Wat voor experimenten doet u? Hoe werkt u?

‘Veel wetenschapsstudenten zijn opgeleid met het idee dat wetenschap bestaat uit het volgen van de wetenschappelijke methode, het ABC. Doe een voorspelling, test je hypothese, verzamel de gegevens. Maar dit naïeve inductivistische begrip van wetenschap waarin je gegevens verzamelt en je van zodra je een stapel gegevens hebt tot een theorie komt, is slechts een deel van wetenschap! Je komt niet tot een theorie door het opstapelen van gegevens. Je hebt een paradigma nodig, een theoretisch kader.’

‘We zijn nu twintig jaar bezig. Het eerste decennium was gewijd aan het opzetten van het paradigma, omdat er geen was. Toen gingen we over op de experimentele kant van de zaak. Zowel intelligentie als bewustzijn kun je niet met het blote oog zien. Dat betekent dat we ze moeten afleiden uit gedrag.’

‘Planten zijn langzaam... (denkt even na) Dat is niet eens waar. Ze zijn niet langzaam. Ze doen de dingen met de snelheid waarmee ze die moeten doen. Gegeven hun problemen groeien ze in het tempo waarin ze moeten groeien. Ze lijken langzaam omdat we ze met onszelf vergelijken. Als wij niet op planeet Aarde waren, zouden we niet kunnen zeggen dat ze langzamer zijn. Deze vergelijkende maatstaf is het probleem. Ze zijn niet snel of langzaam, ze zijn gewoon goed aangepast of niet. En degene die hier zijn, zijn zeker goed aangepast. Maar we moeten onze waarnemingen versnellen om hun doen en laten te kunnen waarnemen. Daarom doen we time-lapse fotografie.’

‘We kijken naar gedragspatronen en letten op adaptief gedrag dat voldoende flexibel is. Het zijn geen voorgeprogrammeerde routines, geen automatische garagedeur die merkt dat je aankomt met je auto en dan gewoon... Zzzzz!’

'Ook al noemen sommige mensen dat een intelligente 'garagedeur'. Het is gewoon een sensor en een reactie. We willen niet denken dat planten dat doen. We hebben het niet over een plant die naar de zon draait, dat is een cartoonesk begrip van het gedrag van planten. Want planten staren niet simpelweg naar de zon. Ze doen dat in de context van vele andere dingen: de zwaartekracht, chemische stoffen, signalen van andere planten.’

‘We moeten het holistisch begrijpen. Plantengedrag dat adaptief is, flexibel, anticiperend, proactief. Dit gaat verder dan fysiologie. Als je je anticiperend gedraagt, moet je verwachtingen hebben. Verwachtingen hebben is nog dramatischer voor planten omdat ze langzaam zijn. Als het tijd kost om je bestemming te bereiken, kun je er maar beter voor zorgen dat je van in het begin de goede kant op gaat.’

‘Dat gedrag kunnen we zien in timelapse-observaties. Vergis je niet, je kunt alle apparatuur hebben en het toch missen. Ik moet nog steeds de analyse maken. Welke analyse garandeert mij dat wat ik zie opzettelijk gedrag is? Stel dat een klimplant naar een paal reikt. Hoe weet ik dat de klimplant echt in die richting probeert te reiken en niet gewoon groeit en per toeval tegen de paal botst?’

‘Je weet hoe je dat bij dieren moet doen: bewegingsanalyse. Snelheden, versnellingen, vertragingen. Stel je voor dat jij midden in de nacht naar de wc gaat met het licht uit, om je partner niet wakker te maken. Je loopt thuis in de gang en het is pikdonker. Er ligt speelgoed in de gang en je stoot daar tegenaan. Ik maak een timelapse van je met een infraroodcamera. Mijn huiswerk is om erachter te komen of je je stootte aan het speelgoed omdat je niet wist dat het er lag, of dat je je herinnerde dat je zoon speelgoed in de gang had achtergelaten, maar er toch tegenaan liep. Hoe kun je dat zien aan de beelden?’

Misschien ga ik wat langzamer of probeer ik te kijken ... met in mijn achterhoofd: hier lag ergens speelgoed.

‘Dat is het! Dat is wat ik bedoel met afleiden, uit het gedrag, je tempo, je gang. Ik hoef je gedachten niet te lezen, ik hoef alleen je gedrag te observeren. Ook bij planten kunnen we dat. Met een timelapse-opname zien we of de klimplant alleen maar groeit en groeit en dan – oeps, lucky me – tegen een paal botst, of probeert de paal te vinden.’

‘Als we die verschillen ook zien in het gedrag, in het groeipatroon, wat is dan de sceptische reactie? Natuurlijk, ik heb de clip gezien, maar dat is gewoon fysiologie. Waarom zeggen ze niet hetzelfde als het een dier is dat een doel bereikt? Als een labrat de kaas vindt in een doolhof, waarom zeggen we dan dat de rat wist dat dit de kortste weg was? Waarom poneren we psychologische constructies en zeggen we niet: dit is rattenfysiologie? Omdat we niet dezelfde maatstaf gebruiken. Het is een benadering ten nadele van planten, omdat we ze als objecten behandelen.’

Wanneer besluit u dat het opzettelijk gedrag van deze plant was? Of hoe?

‘Dat is een kwestie van experimentele controle. We doen veel experimenten, we hebben nog geen sluitend bewijs, het project loopt nog. Ik noemde bewegingspatronen, maar je hebt ook dynamische patronen. Het kan elektrofysiologische activiteit zijn - zoals een EEG op je hersenen. We doen zoiets ook bij klimplanten: we maken timelapsefoto’s en tegelijkertijd registreren we de elektrofysische activiteit. We kunnen de ionenstromen zien door het plantenlichaam terwijl de plant zich zo of zo gedraagt.’

‘Er zijn veel verschillende meetmethoden die worden gebruikt om te praten over bewustzijn, het vermogen om te onthouden, leren, beslissingen nemen. We gebruiken die in de cognitieve neurowetenschappen met proefdieren, en we kunnen hetzelfde doen in planten. We zijn nu bezig met het verzamelen van al die gegevens. We vertrouwen op gedragsmerkers, elektrofysiologische merkers en hormonale merkers.’

‘Wat de rat met de kaas deed, doet de plant ook met de paal. Het lastigste deel is begrijpen hoe het is om een plant te zijn. Hoe ziet de wereld eruit vanuit hun perspectief? Anders ontdekken we niet welke stimuli zinvol zijn. Want het is heel gemakkelijk om prikkels te bedenken die betekenisvol zijn voor ons, dieren die zich voortbewegen. Maar voor een plant ziet de wereld er heel anders uit.’.

‘De strategie van planten is verdelen en heersen. Ze zijn gedecentraliseerd. Eén fout is om te denken dat planten vijf zintuigen moeten hebben. Vergeet jezelf. Op wat voor informatie baseren ze zich als ze zich op de paal afstemmen? Als je denkt: zien ze hem, ruiken ze hem, proeven ze hem? Dan ben je verkeerd bezig. We moeten onze categorieën uitbreiden.’

Welke zintuigen hebt u al kunnen vinden?

‘We hebben een lijst gemaakt van parameters waar planten gevoelig voor zijn, zowel biotische als abiotische, en die is eindeloos. We zitten op twintig plus. Ze hebben lichtgevoelige eiwitten die reageren op verschillende delen van het lichtspectrum. De verhoudingen van infrarood licht zijn zeer informatief, van blauw tot groen, die geven onder andere informatie over dichtheid in het bladerdak.’

‘En natuurlijk kun je niet denken aan fototroop gedrag, een biologisch verschijnsel, waarbij een organisme op een uitwendige lichtprikkel reageert, zonder de context van geotropisme, zijnde: de reactie van planten op zwaartekracht. Sedimentatie is een essentieel onderdeel van hoe een plant naar licht reikt. Vibratiesignalen..., we weten dat sommige bloemen kunnen zien of een zoemfrequentie overeenkomt met hun bestuiver of niet. Als dat zo is, verhoogt de plant de nectarconcentratie. Kunnen ze echolokaliseren? Dat weten we niet.’

‘Als we deze signalen een op een zouden bekijken, zouden ze nog steeds onderhevig zijn aan een reductionistische, voorgeprogrammeerde, reactieve interpretatie. Maar planten moeten al deze informatiekanalen integreren en een globaal aangepaste reactie vertonen. Niet alleen overtreft hun zintuiglijke repertoire dat van ons op veel manieren, ze moeten dat bovendien allemaal integreren voordat ze reageren.’

‘En surprise surprise, als je een dier hebt dat in staat is om zintuiglijke integratie uit te voeren, zijn dierwetenschappers geneigd te geloven dat dat een kenmerk is van dierlijk bewustzijn. Maar als je het hebt over planten die zintuigen integreren, zeggen ze: dat is fysiologie.’

Bron: Eos Wetenschap

Nawoord

Mensen als Paco Calvo zouden een studie moeten maken van Gurdjieff's leerstellingen. Want, dan zou hij aan de weet komen dat de mens drie 'verdiepingen' heeft, en 99% van de geleende tijd in zijn 'benedenverdieping' doorbrengt, zijnde: instinct-, bewegings- en sekscentrum. De meeste zoogdieren hebben slechts twee 'verdiepingen', en wormen en planten maar eentje.

Tevens is het algemeen geweten dat ook planten zich 'instinctief' tegen verschillende aanvallers kunnen verdedigen. Via induceerbare verdedigingsmechanismen kunnen ze rechtstreeks reageren op insectenaanvallen, en zo meer...

Paco's doelstelling zou er dus uit moeten bestaan om 'instinct' beter te definiëren. Te beginnen: door de mens te besturen; de mens, die het grootste deel van zijn tijd instinctief zijn dag doorbrengt. Of, noem het 'mechanisch' - of, bestuurd door zijn 'automatische piloot' - of, noem het wat je wilt... En, het feit dat de mens slechts twee van de vier bewustzijnsniveaus kent, komt hier niet ter sprake - want, in elk geval ontbreken die hogere niveaus eveneens bij planten.

Kortom: planten beschikken, net als de mens, over een slaap- en een waakbewustzijn, maar dan wel eigen aan een puur instinctief instinct-, bewegings- en sekscentrum van het 'benedenverdiep'. Met andere woorden: planten hebben vooral hun instinct-, bewegings- en sekscentrum van het instinctcentrum 'leren' ontwikkelen; dit, in samenwerking met Moeder Natuur.

Nota: 'k Weet het! Dit nawoord was eigenlijk tot de eclectici gericht, sorry.

"Vind mensen, die in zichzelf zowel de motivatie als de aangeboren drijfveer hebben om aan hun Innerlijke Zelf te werken, en we zullen hen gidsen."

- DIMschool vzw, de énige gespecialiseerd in Zelfkennis, zijnde: het kennen van het Zelf -
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

En, voel jij je geroepen om Spiritualia te sponsoren?
Klik dan op deze link. Alvast bedankt!

Overschrijven kan ook via: IBAN: BE22 7795 9845 2547 - BIC: GKCCBEBB

- Indien je zo'n (bak)steentje bijdraagt, ook eventueel via een aankoop of een Zoek&Vind abonnement, mogen we jouw naam hieronder publiceren? Laat het ons weten! -

Hieronder enkele sponsors van over de laatste jaren...