De grote veenbes, Latijnse naam Vaccinium macrocarpon of Oxycoccus macrocarpos, is een plant uit de heifamilie en afkomstig uit Noord-Amerika waar het op grote schaal gekweekt wordt voor zowel medicinale als voor culinaire doeleinden. De indianen verzorgden er wonden mee en na Columbus werd het als middel tegen scheurbuik gebruikt. In China werden er maagzweren mee bestreden en volgens onbevestigd Brits onderzoek zou het sap helpen tegen borstkanker en hartkwalen.
In Nederland groeien ze voornamelijk op Terschelling dankzij het feit dat in 1845 daar op het strand een kist met veenbessen aanspoelde. Op Terschelling staat de plant dan ook bekend als 'Pieter-Sipkesheide', naar de vinder van het vat. De rode, licht zure bol- of peervormige bessen groeien aan kleine struikjes die een vochtige zand- of veenhoudende bodem nodig hebben. De grote veenbes mag niet worden verward met de inheemse kleine veenbes (Vaccinium oxycoccos).
Momenteel heeft Terschelling nog steeds bijna 50 hectare veenbesvegetaties. De jaarlijkse oogst kan variëren van enkele honderden kilo's in zeer slechte jaren (bij nachtvorstschade) tot meer dan 200 ton in zeer goede jaren. Van de grote veenbes worden talloze producten gemaakt die op Terschelling vooral door toeristen worden gekocht. De import van Amerikaans en Canadees cranberrysap neemt steeds meer toe. Deze worden verkocht onder de namen Ocean Spray en Canadian Red.
De cranberry bevat de volgende mineralen (in delen per miljoen: kalium 530 - natrium 20 - calcium 130 - fosfor 80 - magnesium 55 - jodium 0,05 - zwavel 50 - chloride 40 - ijzer 4 - mangaan 6 - koper 4
... en de volgende vitaminen: vitamine A 40 IE - vitamine C 10,5 - 7,5 mg/100 gram - vitamine B complex: - thianinB1 13,5 µg/100 gram - riboflavine 3 µg/100 gram - nicotinezuur 33 µg/100 gram - pantotheenzuur 25 µg/100 gram - pyridoxine 10 µg/100 gram - biotine sporen.
De volkswijsheid dat veenbessen een blaasontsteking of cystitis en nierbekkenontsteking kunnen voorkomen, is al lang een onderwerp van vele studies. Op vele websites kunnen we lezen dat veenbessen, cranberries in het Engels, het net zo goed doen als antibiotica. Er zijn aanwijzingen dat de bessen zouden helpen bij het voorkomen van maagzweren en bij het voorkomen van tandplaque, alhoewel de harde bewijzen nog ontbreken. In elk geval: mondspoelen met cranberrysap is niet aan te raden omdat er doorgaans zit ook veel suiker in het sap zit.
Hoeveel men ervan mag drinken is nog een raadsel, plus zitten er naar het schijnt nog andere addertjes onder het gras. Het heeft geen zin cranberrysap te drinken om er een bestaande blaasontsteking mee te bestrijden. Het werkt alleen als preventief middel, dus ter voorkoming van een volgende ontsteking, en is dus vooral nuttig voor mensen die vaak last hebben van een blaasontsteking. Hoeveel sap moet men dan drinken? Dat is nog onderwerp van onderzoek maar vooralsnog is het verhaal dat twee glaasjes daags de kans op een volgende ontsteking met ruwweg de helft verkleinen. Het is in ieder geval niet slim om ongelimiteerd cranberrysap te gaan slempen. Er zijn namelijk aanwijzingen dat grote hoeveelheden (meer dan een liter per dag) de kans op het krijgen van nierstenen vergroot bij mensen die daar gevoelig voor zijn.
Schotse onderzoekers vonden het twee jaar geleden opvallend, dat veel cranberrysap drinkende proefpersonen in menig onderzoek voortijdig zijn afgehaakt. Het lijkt er op, aldus de onderzoekers, dat cranberrysap over een langere periode niet goed wordt geaccepteerd. Maar hoe dat nou precies zit, weten ze nog niet.
De helft van alle vrouwen heeft er wel eens last van, één op de tien zelfs regelmatig: voortdurend naar de WC moeten, pijn bij het plassen en er maar een paar druppeltjes uit kunnen persen. Veelvuldig naar het toilet moeten en het hebben van een pijnlijk en branderig gevoel tijdens het plassen betekent vaak dat iemand een urineweginfectie heeft. Deze ontsteking van blaas of nierbekken wordt meestal veroorzaakt door de bacterie Escherichia coli, die normaal in het spijsverteringskanaal voorkomt. Daarnaast spelen soms ook Streptococcus faecalis en Staphylococcus saprophyticus een rol. De E. coli bacteriën hebben een soort uitsteeksels, fimbriae of pili genoemd, waarmee ze zich aan het slijmvlies van de blaaswand kunnen vasthechten. Die pili produceren zogenaamde adhesines, die zich vasthechten aan specifieke monosaccharide receptoren op de urothele cellen. Als dit massaal gebeurt, en de bacteriën via de urinebuis tot in de blaas zijn doorgedrongen en zich daar aan de wand hechten, ontstaat een blaasontsteking.
Dit gebeurt vaker bij vrouwen dan bij mannen: de helft van alle vrouwen heeft ooit een urineweginfectie gehad. Daarvoor zijn verschillende redenen aan te wijzen. Zo is bij vrouwen de afstand tussen de urinebuis en de anus kleiner dan bij mannen. Bovendien is de plasbuis van de vrouw korter: de bacterie bereikt dus ook sneller de blaas. Met andere woorden: in de vagina kunnen de bacteriën weinig kwaad, melkzuurbacteriën creëren er een zuur milieu, maar in de urinewegen kunnen ze zich wel vermenigvuldigen en een infectie veroorzaken.
Eenderde van de vrouwen heeft last van terugkerende urineweginfecties. Gebeurt dit drie keer per jaar of vaker, dan kunnen ze dagelijks een lage dosis antibiotica slikken om een nieuwe ontsteking te voorkomen. Maar dat werkt niet altijd afdoende: de infectie steekt dan toch weer de kop op. De bacteriën zijn dan zodanig veranderd dat het antibioticum er geen vat meer op heeft. Wegens dit resistentie-probleem is er een sterke behoefte aan alternatieven voor antibiotica en is men de effecten van veenbessen aan het bestuderen omdat al heel lang geroepen wordt dat ze een gunstige werking zouden hebben bij urineweginfecties. Of dat zo is, werd al eerder onderzocht, maar er is altijd gekeken naar het effect van veenbessen in vergelijking met een placebo.
Zo publiceerde een paar jaar geleden een Finse onderzoeksgroep in de 'British Medical Journal' over de ontstekingsremmende eigenschappen van de veenbes. Hun onderzoek onder 150 vrouwen met urineweginfecties wees uit dat in de groep die dagelijks een veenbessenconcentraat kreeg, de kans op een volgende blaasontsteking tot meer dan de helft was gereduceerd. De Finnen vergeleken de therapie echter niet met de gebruikelijke antibioticabehandeling.
Op zich is het geen doodgewoon hocus-pocusverhaal, want het is bekend dat de veenbes twee werkzame stoffen bevat, namelijk: fructose en proanthocyanidine. Deze zorgen ervoor dat de bacterie E. coli zich moeilijker kan hechten aan de blaaswand. Experimenten met veenbessen hebben dat inmiddels uitgewezen.
Een ander alternatief voor antibiotica dan veenbessen zijn lactobacillen. Deze melkzuurbacteriën zijn, zeg maar, van het 'vriendelijke' soort dat de mens behulpzaam kan zijn bij het behouden van een goede gezondheid. Zij worden daarom tot de probiotica gerekend.
Van nature komen lactobacillen voor in de vagina. Zij worden aangemaakt onder invloed van het vrouwelijk hormoon oestrogeen. Bacteriën die vanuit de darm de urinebuis willen bereiken, moeten eerst langs de vagina. Daar komen zij de lactobacillen tegen, die de schadelijke micro-organismen verdringen en doden, zodat een infectie van de urinewegen wordt voorkomen. Na de menopauze echter daalt de hoeveelheid melkzuurbacteriën aanzienlijk door een tekort aan oestrogeen, waardoor het resterende deel onvoldoende in staat is om de indringers te doden. Het is dus niet zo vreemd dat juist vrouwen na de overgang vaak last krijgen van blaasontstekingen. Men is aan het onderzoeken of het slikken van een capsule met lactobacillen de kans op een urineweginfectie kleiner maakt.
Maar voor de vervaardiging van zo'n pil moesten wel eerst geschikte stammen gevonden worden. Analyses wezen uit dat de in Canada ontwikkelde melkzuurbacteriën de maag en darmen kunnen passeren en uiteindelijk in de vagina zijn terug te vinden. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de lactobacillen uit het bekende Yakult-drankje, een probioticum dat - naar het schijnt - de vagina vrijwel nooit bereikt.
De onderzoekers veronderstellen dat antibiotica in 95 procent van de gevallen een terugkerende urineweginfectie voorkomen. Ze beschouwen de alternatieve behandelingen - met veenbessen en melkzuurbacteriën - als gelijkwaardig als deze tenminste in 85 procent van de gevallen hun werk doen. Of deze veronderstelling klopt, weten we over ruim een à twee jaar.
Medewerkers van de afdeling Medische Microbiologie van het academisch ziekenhuis Maastricht (samen met het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam), zijn ondertussen een grootschalig onderzoek onder vrouwen met een steeds terugkerende blaasontsteking begonnen. Dit onderzoek vergelijkt de werking van gangbare antibiotica met de niet-antibiotische middelen veenbesconcentraat en melkzuurbacteriën.
Om te onderzoeken of melkzuurbacteriën net zo effectief zijn als het onderhoudsantibioticum, slikken 140 vrouwen die de menopauze achter de rug hebben een antibioticum (Co-trimoxazol) en krijgen 140 vrouwen melkzuurbacteriën in capsulevorm. Blijken veenbessen en melkzuurbacteriën inderdaad een volwaardig alternatief te zijn voor de reguliere antibiotica, dan verdienen die de voorkeur. Antibiotica kunnen immers bijwerkingen veroorzaken en bovendien bestaat het gevaar dat bacteriën, zoals we reeds schreven, er op den duur ongevoelig voor worden.
Nabericht 17/10/2012: veenbessensap is minder effectief tegen blaasontstekingen of urineweginfectie dan gedacht. Twee glazen per dag, maanden aan een stuk, zou misschien een beetje helpen.
Dat is de conclusie van een vergelijkende studie van 24 onderzoeken, bij in het totaal 4.473 mensen. In de onderzoeken werd zowel veenbessensap getest, als medicatie, water, antibiotica en een placebo. De wetenschappers besloten dat het huidige bewijs veenbessensap als preventiemiddel niet ondersteunt.