Aan het plafond van de woonkamer van een prachtig grachtenhuis, gelegen in de Eise Eisingastraat in Franeker, niet al te ver verwijderd van Leeuwaarden, bevindt zich het oudste nog werkende planetarium ter wereld. Dit nauwkeurig bewegend model van het zonnestelsel werd tussen 1774 en 1781 gebouwd door de Friese wolkammer Eise Eisinga (1744 - 1828).
Over genieën gesproken... Eisinga werd geboren als zoon van een wolkammer. Hoewel hij hoogbegaafd was, mocht hij niet naar het gymnasium. Op zijn vijftiende gaf hij al een wiskundeboek uit van ruim 650 pagina's. Op zijn zeventiende gaf hij een boekje uit over de grondslagen van de astronomie. Ook zijn broer Stephanus Jeltes was geïnteresseerd in wis- en sterrenkunde. Eisinga werd wolkammer waarbij hij schapenwol verwerkte en bekwaamde zich in de snipperuurtjes in de wiskunde en de astronomie. Hij verdiepte zich in zonnewijzers, en publiceerde een boek met tekeningen van zo'n 150 zonnewijzers. Op 24-jarige leeftijd trouwde hij met Pietje Jacobs, met wie hij twee zoons kreeg.
Toen zich een conjunctie van de maan en de planeten Mercurius, Venus, Mars en Jupiter zou voordoen, gaf dominee Eelco Alta (1723-1798) uit Bozum een boekje uit, waarin hij voorspelde dat deze hemellichamen op 8 mei 1774 op elkaar zouden botsen. De aarde zou hierdoor uit haar baan worden geslingerd en zou in de zon verbranden.
De volledig titel van dit pamflet luidde: 'Bedenkingen over de Conjunctie van de Planeten Jupiter, Mars, Venus, Mercurius en de Maan. Op den Agtsten May 1774. staande te gebeuren, en wel over de Mogelyke en Waarschynelyke Sterre en Natuurkundige Gevolgen deezer Conjunctie. Waar uit kan opgemaakt worden dat die niet alleen invloed kan hebben op onze Aardbol, maar ook op het gantsche Zonnestelzel, waar toe wy behooren, en een voorbereiding of een beginmaking van de Ontsloping of Vernieling van het zelve, ten deele of geheel zou kunnen zyn.'
Om een idee te verkrijgen van diens schitterende verbeeldingswereld lezen we daarin, bijvoorbeeld: "Jupiter beweegt zig om de Zon in 12 Jaren, en is zigtbaar door de Verrekykers, te weten vorzien met 4 Omlopers, die ook Wachters en Satellites genaamd, worden, dog; die ik Manen noem, om dat ze buiten twyffel aan, de Inwoonders van Jupiter hetzelfde nut toebrengen, als onze Maan aan ons, ik zeg aan de Inwoonders van deeze Planeet; want deeze Maanen verstrekken by my tot een klaar bewys, dat ook Jupiter bewoonbaar is voor redelyke, Schepselen."
En over de inwoners van de planeet Jupiter schrijft hij: "...welke de groote hebben van 14 voeten, en dezelve dus omtrent zo, groot als Og Koning van Basan zyn welke. den geleerden Wolf in zyn Elem. Astron. § 488, en 491 uitgerekend en breedvoerig verhandelt heeft)
Nota: in het Oude testament stuiten we regelmatig op de naam Og, koning van Basan.
Door deze voorspelling ontstond in Friesland grote paniek. Om te laten zien dat voor deze paniek geen reden was geweest, besloot Eisinga in de woonkamer van zijn huis een werkend schaalmodel van ons zonnestelsel te bouwen. Een op de zolder aangebracht uurwerk regelt de omloopstijden van de toen bekende planeten: Mercurius, Venus, de Aarde, Mars, Jupiter en Saturnus. Eisinga dacht die klus in zes maanden te kunnen klaren, maar pas in 1781 was het planetarium voltooid.
Nog in datzelfde jaar werd de planeet Uranus ontdekt. Voor deze buitenplaneet was in het planetarium van Eisinga, dat zich in het plafond van zijn woonkamer bevond, geen plaats meer. Eisinga publiceerde in 1784 een 'Nauwkeurige Beschrijving en Afteekeningen van de uitwendige vertooning en de inwendige zamenstelling van het gansche Planetarium'. Eisinga werd ereburger van Franeker.
In 1787 raakte hij als patriot in conflict met de prinsgezinde, plaatselijke schutterij en de provinciale autoriteiten. De gemoederen liepen hoog op, toen de stad als toevluchtsoord diende voor een tiental coupplegers onder leiding van Court Lambertus van Beyma. Toen Franeker werd opgegeven, vluchtten veel patriotten naar Amsterdam. Eisinga vluchtte de andere kant uit, naar Duitsland. Hij vestigde zich als wolkammer in Visvliet, nadat hij te horen had gekregen dat zijn echtgenote was overleden, en zijn huis verbeurd was verklaard. Nadat hij in 1791 toch nog werd uitgeleverd, is hij tot vijf jaar verbanning uit Friesland veroordeeld. Eisinga keerde terug naar Visvliet en trad daar opnieuw in het huwelijk.
Na de omwenteling in 1795 keerde hij naar Franeker terug. Koning Willem I bezichtigde het planetarium in 1818, en kocht het in 1825 aan voor de Nederlandse staat. Eisinga werd benoemd tot 'Broeder van de Orde van de Nederlandse Leeuw', een onderscheiding waaraan ook een klein inkomen was verbonden. Eisinga, die in 1828 op 84-jarige leeftijd overleed, liet een testament na waarin hij de werking van zijn planetarium beschreef.
In 1859 werd het planetarium door de Nederlandse staat geschonken aan de stad Franeker. In mei 2006 ontving het planetarium het predicaat 'Koninklijke'. In 2006 werd Eise Eisinga opgenomen in de Canon van Nederland. Het planetarium is ook een van de drie Friese werken die in de UNESCO top 100 van Nederlandse Monumenten staat.
Tot op de dag van vandaag toont het Planetarium de actuele stand van de planeten. Ze bewegen namelijk in dezelfde tijd rond de zon als de echte planeten: Mercurius doet 88 dagen over een omloop, Venus 224 dagen, de Aarde een jaar, Mars 1,88 jaar, Jupiter bijna 12 jaar en Saturnus meer dan 29 jaar.
Het uurwerk beweegt door middel van een indrukwekkend raderwerk van houten hoepels en schijven, met tienduizend handgesmede spijkers als tanden. Een slingerklok en negen gewichten drijven dit geheel aan.
Maar het Eise Eisinga Planetarium is méér dan een planetarium. Het is tevens een museum dat een uitgebreide verzameling van historische astronomische instrumenten herbergt. In pand ernaast, het Planetariumcafé met 'De Tuinkamer', kan iedereen terecht kan voor een lunch, of gewoon voor een kopje koffie of thee.
Vallende sterren spreken iedereen tot de verbeelding. Als ze zwaar genoeg zijn, zullen ze niet verpulveren en als meteoriet op aarde inslaan. Deze bijzondere ruimterotsen kunnen ons veel vertellen over het ontstaan en samenstelling van ons zonnestelsel.
Van 19 april t/m 4 september 2011 is in het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium te Franeker een unieke collectie meteorieten te bezichtigen. De expositie geeft een compleet overzicht van het ontstaan van ons zonnestelsel, met grote en kleine koolstof-, ijzernikkel- en steenmeteorieten, gevonden over de hele wereld. Daaronder zeer zeldzame stukken als Mars- en maaneteorieten en meteorietfragmentem waarin aminozuren, de bouwstenen van het leven, zijn aangetroffen. Ook meteorieten met prachtige insluitsels, zoals olivijnkristallen, zijn er te zien. Onderstaande foto's werden bij dit nieuwsberichtje bijgevoegd dankzij de bijdrage van de heer Adrie Warmenhoven, directeur/conservator van het Franeker Planetarium.
