Boekrecensie van Schrijven voor theater - 13 methodes door Willy Hilverda

Toneelschrijven is een kunst die zich lastig laat vangen. Als je moet schrijven voor een improviserend gezelschap dat locatietheater maakt, heb je een heel andere benadering en methode nodig dan wanneer je een opdracht krijgt voor een schoolvoorstelling.

Zoveel schrijvers, zoveel zinnen. Hoe begin je? Hoe bouw je een goede scène op? Wat vertelt een dialoog wel en niet? Hoeveel moet je weten over je personages? En: hoe groot is de invloed van de regisseur? Journalist, schrijver en schrijfdocent Willy Hilverda ging in gesprek met dertien theaterschrijvers over hun schrijfmethode, werkwijze en techniek. Van de stevige structuur van Ger Beukenkamp tot het plotloze montagetheater van Gerardjan Rijnders. Van het 'schrijven via de band' van Jan Veldman tot het werken vanuit improvisatie van Moniek Merkx.

Naast de weergegeven gesprekken, die de afgelopen jaren in Schrijven Magazine werden gepubliceerd, zijn in dit boek ook tips en handige lijstjes voor toneelschrijvers opgenomen.

Uittreksel

Blz. 7: Er bestaat geen recept voor toneelschrijven

Ik schrijf zoals een vogel zijn nest bouwt: met alles wat voorhanden is. - Rob de Graaf -

Bij de Schrijversschool van de Stichting Kunstzinnige Vorming Rotterdam (s KvR) gaf ik in het najaar van 2005 een cursus Schrijven voor theater. De cursisten werkten aan personages, conflicten en situaties. Ze schreven samen en alleen; ze schreven dialogen, monologen en enkele korte scènes. Docenten en cursisten van de SKVR-Theaterschool zetten de geschreven scènes op de planken en verrasten de schrijvers, omdat er meer in hun dialogen bleek te zitten dan ze zelf dachten. Iedereen was enthousiast, maar er bleef iets aan mij knagen. Had ik mijn cursisten wel voldoende theorie meegegeven? Had ik hun de kneepjes van het vak geleerd? En wat zijn die kneepjes dan?

Ik schrijf sinds 1995 voor het amateurtheater en volgde een aantal cursussen en workshops. Ik las The Art of Dramatic Writing van Lajos Egri, Het naakte schrijven van Nirav Christophe en De verborgen schrijver van Ger Beukenkamp. Ik luisterde goed naar het commentaar van de regisseurs van mijn stukken, ging bij repetities kijken, schreef en herschreef, maar wist nog steeds niet hoe het eigenlijk moest. Waar gaat het nu om bij toneelschrijven? Een degelijke plot? Interessante personages? Een conflict dat het stuk voortstuwt?

De wens groeide om bij hedendaagse toneelschrijvers te rade te gaan en hen te ondervragen over hun schrijfproces. Waar beginnen ze? Hoe bouwen ze hun personages op? Hoe laten ze hun personages praten? Hoe brengen ze spanning in hun tekst?

In dit boek zijn de interviews gebundeld die ik in 2008 en 2009 hield met dertien toneelschrijvers, voor het blad Schrijven Magazine. Ik heb geprobeerd een zo breed mogelijk spectrum van toneelschrijvers aan het woord te laten, van schrijvers van zogenoemde well made plays tot schrijvers die montagestukken maken. Maar vooral liet ik me leiden door mijn eigen nieuwsgierigheid.

Wat de gesprekken me vooral duidelijk hebben gemaakt is dat er geen recept bestaat voor het schrijven van een goede toneeltekst, net zomin als er een recept bestaat voor het schrijven van een goede roman of een goed gedicht. Dé toneelschrijver bestaat niet. Iedere toneelschrijver heeft zijn eigen manier van werken en schrijft op een geheel unieke manier.

Overeenkomsten zijn er wel. De meeste schrijvers beginnen gewoon met schrijven. Ze breken zich niet eerst het hoofd over een ijzersterke plot en maken niet eerst uitgebreide biografieën van hun personages. Niets van dat alles. Voor de meeste schrijvers geldt dat een stuk al schrijvend ontstaat en dat te veel nadenken over plot en structuur als een beperking wordt gevoeld.

Natuurlijk heeft een theatertekst enige structuur nodig, maar die wordt er vaak later in gelegd, als er al veel is geschreven. Niet dat dit een gemakkelijk proces is. Annemarie Slotboom zegt daarover: 'Ik merk met het opzetten van een geraamte [van het stuk, WH] wel dat ik mezelf minder vrijheid geef bij het schrijven, minder associatief ga schrijven. Dat is elke keer zoeken.'

Voor Jan Veldman gaat theater altijd over een botsing tussen twee werelden. Maar hij schrijft nooit vanuit het conflict: 'Je moet beginnen met invallen, en op een gegeven moment denk je: waar heb ik het eigenlijk over? Dat is dan een van de vragen die je moet beantwoorden tijdens het schrijven: welke botsing van werelden vindt hier plaats?'

Wat het meeste denkwerk vergt is de vraag waar en op welk moment een stuk zich afspeelt — de situatie dus, ofwel de setting. Heleen Verburg zegt maanden bezig te zijn met het zoeken naar de juiste situatie waarin ze haar personages kan laten praten. De situatie is van belang, omdat toneel, anders dan films of romans, toch enigszins gebonden is aan de eenheid van tijd, plaats en handeling.

In toneelteksten is taal niet alleen een communicatiemiddel, ook de muzikaliteit van de woorden zijn belangrijk. Voor journalist Lex Bohlmeijer, die veel theaterteksten heeft geschreven op basis van interviews, maar ook voor Ko van den Bosch, was het een ontdekking dat zinnen een ander ritme krijgen door ze onder elkaar te zetten. Lex Bohlmeijer: 'Door woorden en zinnen te isoleren, ontstaan ineens heel andere mogelijkheden en krijgt de tekst ritme en muzikaliteit.'

Theater is dus meer dan taal, en is ook handeling, beweging in de ruimte, muziek, beeld, licht. Voor een toneelschrijver is het essentieel hier gevoel voor te hebben.
Halfproduct

Veel theaterschrijvers schrijven in opdracht van theatergezelschappen. 'Het begint met een telefoontje.' Dat is een groot verschil met romanschrijvers. Die moeten er meestal niet aan denken om de opdracht te krijgen 'Schrijf een roman over de kredietcrisis, over de dood, over de oorlog in Afghanistan.' Dat zouden ze zien als een aantasting van hun artistieke integriteit.

Theaterschrijvers hebben daar geen last van. Die zijn blij met opdrachten. Het betekent in ieder geval dat hun tekst gespeeld wordt, en dat ze niet hoeven te bedenken waar ze nu weer eens over zullen gaan schrijven. Een aantal vindt het erg prettig om van tevoren te weten wie de acteurs zijn, zodat ze een basis hebben voor de personages.

Recensie

door Tsenne Kikke

Deel uit de serie 'De Schrijfbibliotheek' over de kunst van het schrijven. Het is een bundeling van interviews die alle eerder verschenen in het tijdschrift 'Schrijven Magazine'. Onderwerp is het schrijven voor theater. De beginsituatie is daar vaak anders dan bij romans bijvoorbeeld, omdat schrijven voor toneel vaak in opdracht gebeurt. Personage en dialoog zijn de bepalende factoren, beschrijvingen blijven goeddeels achterwege.

Er worden dertien bekende schrijvers geïnterviewd, dat levert dertien 'methodes' op, want er blijkt geen vast recept te bestaan. Zegt de een (Haye van der Heyden) dat de plot het allerbelangrijkste is, dan beweert de ander (Jan Veldman) dat die totaal ondergeschikt is. Elk interview wordt afgesloten met een toepasselijk fragment (2-3 pagina's) uit een werk van de geïnterviewde. Omdat de interviews kort zijn (gemiddeld 8 pagina's), blijft men meestal oppervlakkig en overheersen anekdotiek en incident. De bundel wordt afgesloten met tips en informatie voor beginnende schrijvers.

- Willem Nijssen -

Indien je, dankzij dit boekje, toneelschrijven wil aanleren, ben je aan het verkeerde adres. Reeds in de inleiding staat er zwart op wit - en dan nog wel in het vet - afgedrukt: 'Er bestaat geen recept voor toneelschrijven'.

Toch slaagt Willy Hilverda er in om een 154-tal bladzijden op te vullen, met woorden niet afkomstig van hemzelf. Indien hij honderd theaterschrijvers had gecontacteerd, zouden er 100 methodes in zijn afgedrukt geweest.

Kortom: ontwikkel je eigen stijl en de verbeteringen zullen zich wel met-ter-tijd opdringen. Maar natuurlijk: indien je dit boekje aanschaft zul je er altijd extra inspiratie uit kunnen putten!

Schrijven voor theater - 13 methodes

Willy Hilverda

Korte Inhoud

Uittreksel

Recensie

Koop dit boek bij