Ton Lemaire
|
Type:
|
Hardcover
|
|
Uitgever:
|
Ambo | Anthos
|
|
Gewicht:
|
640 gram
|
|
Aantal Pagina's:
|
374
|
|
ISBN:
|
90-263-2289-5
|
|
ISBN-13:
|
978-90-263-2289-1
|
|
Categorie:
|
Mens & Maatschappij
|
|
Richtprijs:
|
€ 24,95
|
Korte Inhoud
Onze maatschappij is verslaafd aan economische groei, geobsedeerd door consumentisme en verstrikt in een behoeftenspiraal. Ze blijkt in het licht van de naderende schaarste aan fossiele brandstoffen een kolos op lemen voeten te zijn, verblind door de illusie dat moderne technologie voor alles een oplossing heeft en de aarde onuitputtelijk is.
In 'De val van Prometheus' stelt Ton Lemaire deze overmoed aan de kaak. Hij pleit voor een leven in eenvoud, met een herwaardering voor het kleinschalige, en geïnspireerd door een ecologische spiritualiteit. Hij toont de fatale samenhang aan tussen vooruitgang en vernietiging en de dringende noodzaak om ons los te maken van een denk- en productiewijze die niet alleen de planeet maar ook mensen opoffert aan haar onmatige groei en megalomane projecten.
Door de verscheidenheid aan thema's - van de hapsnap-cultuur, de ideologie van de sport, de vergiftiging van het voedsel tot het monotheïsme en de globalisering - en de persoonlijke stellingname is 'De val van Prometheus' een betrokken en oorspronkelijk boek.
Uittreksel
Blz. 11: Voorwoord
Prometheus, de mythische Griekse held die het vuur bij de goden steelt en aan de mensen geeft, is in de moderne tijd uitgegroeid tot symbool van de vooruitgang. Deze idee is zo verweven met de moderniteit dat ze ons leven nog steeds mobiliseert, weliswaar enigszins afgezwakt door de tragische eeuw die achter ons ligt. Nog altijd bestaat groot vertrouwen in de voortgang van de (natuur)wetenschappen, heerst technologisch optimisme en zijn we geobsedeerd door economische groei, alsof alle belangrijke problemen opgelost kunnen worden door méér wetenschappelijke kennis, betere apparaten en verhoogde productie. Dit hoort mijns inziens tot het bijgeloof van onze tijd, waarvan ik in dit boek de irrationele wortels wil blootleggen en de gevaren voor onze toekomst wil aanwijzen.
Ons geloof in onbeperkte vooruitgang heeft alles van een surrogaatreligie met eigen idolen, dogma's en taboes. Weliswaar kunnen mensen moeilijk leven zonder illusies, maar déze illusie heeft zulke ravages aangericht en loopt uit op zodanige impassen dat we er veel belang bij hebben om ons ervan te bevrijden. De gevolgen van een prometheïsch mens- en wereldbeeld heeft men kunnen constateren in de opkomst en ondergang van de Sovjet-Unie, maar men kan ze ook waarnemen in de ravages door toedoen van het neoliberalisme in de fase van globalisering; beide ideologieën werden (worden) namelijk in de diepte gevoed door dezelfde Prometheus-mythe. In dit boek onderneem ik een kritiek op de vooruitgangsidee, maar ik verken ook de mogelijkheid van een postprometheïsche vooruitgang, waarmee ik bedoel: een voorzichtige en bescheiden voortgang op specifieke terreinen, die maat weet te houden en grenzen erkent en daardoor de verborgen samenhang kan doorbreken tussen vooruitgang en vernietiging waardoor de moderne geschiedenis is belast.
De hoofdstukken die volgen - en die trouwens ook afzonderlijk kunnen worden gelezen (vandaar enkele overlappingen) - willen bijdragen tot een cultuurdiagnose van de moderne maatschappij, met de 'keerzijden van de vooruitgang' als leidmotief. Daarmee knoop ik aan bij een thematiek die ik ten dele ook al in andere boeken heb ontwikkeld; met name in Over de waarde van culturen (1976) en Met open zinnen (2002). Intussen is de noodzaak om onze leef- en denkwijze grondig te veranderen alleen maar urgenter geworden. De ecologische aftakeling van de planeet gaat gestaag door en de toekomst van de global village die we bewonen - en die trouwens geen dorp maar vooral één gigantische megapolis aan het worden is - wordt door donkere wolken overschaduwd, waarvan de economische crisis niet de enige is.
Zeker, de laatste decennia heeft onmiskenbaar een proces van bewustwording plaatsgevonden en is de publieke opinie geleidelijk doordrongen van de ernst van de situatie. Burgers blijken overigens vaak actiever en kritischer te zijn bij het ontplooien van allerlei initiatieven op diverse terreinen dan hun politici en regeringen. Maar deze hoopvolle tendensen nemen niet weg dat de bereikte resultaten en genomen maatregelen sterk ten achter blijven bij de omvang van de problemen. Dit werd kortgeleden dramatisch gedemonstreerd door het grotendeels mislukken van de klimaatconferentie in Kopenhagen, waarover de verwachtingen hooggespannen waren. Deze conferentie liet de onwil of onmacht zien van de aanwezige landen om hun eigenbelang en verdeeldheid te doorbreken om te komen tot een gezamenlijk besluit over de zozeer gewenste reductie van hun CO2-uitstoot. Dit echec is een historische nederlaag voor de mensheid om op een wellicht kritisch moment van haar geschiedenis op te treden als een verbond van 'verenigde naties' - en dit in het belang van iedereen. Het bewijst pijnlijk de discrepantie tussen enerzijds de economische en technologische en anderzijds de ideologische en politieke dimensie van de globalisering. De effecten van de ontwikkelingen van de eerste sector zijn een appèl aan de naties om hun ideo¬logische en politieke verschillen en geschillen te vergeten om opgewassen te zijn tegen de door hun eigen handelen ontstane situatie; Jus om de keerzijden van de vooruitgang onder ogen te zien en maat te houden.
Tot slot bedank ik graag iedereen die me bij het schrijven van dit boek op enigerlei wijze heeft geïnspireerd, waarbij het hartverwarmend was op te merken dat ook anderen om dezelfde problemen als ik bekommerd zijn en eveneens lijden onder de tegenspraken en impassen van een samenleving die te midden van overvloed ook onheil en onbehagen voortbrengt.
TL december 2009
Recensie
door
Tsenne Kikke
Zo'n twintig jaar geleden trok de antropoloog en filosoof Ton Lemaire zich terug op het Franse platteland. Terug uit de moderne cultuur met haar blinde geloof in vooruitgang, in steeds maar sneller en groter en meer. Terug naar een verloren wereld waar de stem van de aarde nog gehoord wordt en waar de waarden van de natuur, de eenvoud en de kleinschaligheid nog niet door onze beschaving zijn vernield.
Dit boek is een klacht en een aanklacht. In een groot aantal hoofdstukjes laat Lemaire zien wat er mis is gegaan en wat er steeds harder mis gaat. Dat hij zichzelf daarbij soms herhaalt en eigenlijk weinig nieuws vertelt, doet aan de gedrevenheid van zijn stijl en de urgentie van zijn boodschap niets af. Met noten, literatuurlijst en registers.
Onze maatschappij is geobsedeerd door economische groei, verslaafd aan consumptie en daardoor verstrikt geraakt in een behoeftenspiraal. In het licht van de naderende schaarste aan fossiele brandstoffen blijkt ze een kolos op lemen voeten te zijn, verblind door de illusie dat de moderne technologie voor alles een oplossing heeft, de aarde onuitputtelijk is en de mens onbeperkte mogelijkheden heeft. Volgens Ton Lemaire, antropoloog en filosoof, vloeit dit alles voort uit het geloof in de vooruitgang, bij uitstek de religie van de moderniteit, die gevoed wordt door de antieke mythe van de held Prometheus, die het vuur stal van de goden en het aan de mensen gaf. In 'De val van Prometheus' stelt Lemaire deze overmoed aan de kaak.
Ik haal diep adem als ik de laatste regels lees van Ton Lemaires 'De val van Prometheus' en leg het boek met een gevoel van groot respect naast me. Het zijn grote woorden om te zeggen dat het lezen van een enkel boek je leven heeft veranderd en het is ook veel te vroeg om dat nu al te kunnen beweren van dit werk. Toch denk ik niet voor niets aan deze woorden...
Het geloof in vooruitgang is volgens Lemaire een bepalende factor in het denken van de moderne mens. Het wordt in het Westen door weinigen betwijfeld, zo lijkt het, en daarmee is het een kernbegrip geworden van een nieuwe geschiedopvatting, die de geleidelijke verlichting van de menselijke geest en een toenemende natuurbeheersing als historische wetmatigheid claimt. Het is een proces dat richting, doel en samenhang aan de wereldgeschiedenis verleent en er dus ook zin aan geeft. Lemaire gaat zelfs zover, dat hij het als modern geloof bestempeld, een substituut voor de christelijke geschiedstheologie. Maar op de een of andere manier is het zo vanzelfsprekend geworden, dat de vooruitgangsidee versmald lijkt te zijn tot bewegen óm te bewegen 'in een op hol geslagen, panische bedrijvigheid'.
In zijn analyse van hoe het zo ver heeft kunnen komen gaat Ton Lemaire, die sinds geruime tijd een teruggetrokken bestaan leeft op het Franse platteland, gedegen te werk. Het is ongelofelijk hoe hij kans ziet zijn toch eenvoudige - maar daarmee geenszins onbelangrijke - boodschap over bijna driehonderdvijftig pagina's uiteen te zetten en van sprekende voorbeelden te voorzien. Ik durf de stelling aan, dat zijn boek een boodschap heeft voor een ieder van ons, druk als wij zijn met ons eigen bestaan. Wij hollen van de ene afspraak naar de andere verplichting, zonder onszelf de tijd te gunnen stil te staan bij de vraag waar wij mee bezig zijn en waar dit toe zal leiden. 'Het bezit van een slechts ondiep historisch besef is uitstekend te verenigen met een heersend hedonisme en pragmatisme, het wegvallen van enige transcendentie, de fixatie op gezondheid en lichamelijkheid enzovoort. Maar een ahistorisch levensgevoel, zich verlustigend in het hier en nu, mag dan wel opgewekt lachen maar het beseft niet dat het wel degelijk is overgeleverd aan mode en reclame, aan de waan van de dag dus.' 'Overgeleverd', wie van ons zou willen toegeven daarvan het slachtoffer te zijn? In deze wereld, onze wereld, die wij allen vorm kunnen geven en ook daadwerkelijk geven, zoals wij dat wensen? Volgens Lemaire is dat alles maar schijn. 'Wij lijken zodoende te leven in een opeenvolging van nauwelijks met elkaar verbonden actualiteiten, die geneigd zijn zich elk afzonderlijk te overschatten.' En dat alles leidt tot groei, groei en nog eens groei als doel op zich, die alleen maar destructief kan uitpakken, omdat de mens, vooralsnog vooral de westerse mens, op grote voet leeft. En daarmee een veel te grote ecologische voetafdruk achterlaat. Terwijl opkomende economieën als die van China en India daarin slechts verergering kunnen brengen, als we niets doen ...
Lemaires boek 'De val van Prometheus' is één groot pleidooi voor een vrijwillige eenvoud, een eenvoud die volgens hem heel goed verenigbaar is met genot, vreugde en geluk en bij uitstek samengaat met zelfontplooiing en levenskunst. En hij is de eerste om te bekennen dat dit een verre van nieuw inzicht is. Wel gaat hij uitgebreid in op de beperkingen die de moderne mens daarin zal tegenkomen, waaronder de gevaren om in een isolement te geraken.
Toch zal er nog heel wat water door de Rijn stromen voordat Lemaires boodschap aan zal komen. Ook ik moet bekennen dat ik, hoe weinig er ook tegen zijn pleidooi en voorbeelden in te brengen is, in een complexe wereld leef, die enkele geheimen in zich draagt waaraan moeilijk te ontkomen valt. Ik ben net als ieder ander een slachtoffer van krachten die maar hun werk blijven doen, als we niet de tijd nemen onszelf een halt toe te roepen om na te denken waar wij naartoe gaan. 'De val van Prometheus' zal daar zeker bij helpen. Een bijzonder boek en dat is het. Echt bijzonder.
- Drs Perry Oostrum -
'Het heeft er veel van weg dat we bezig zijn aan een collectieve zelfmoord', zo schrijft de Nederlandse antropoloog en filosoof Ton Lemaire in zijn ophefmakende boek De val van Prometheus waarin hij het heeft over de keerzijden van de vooruitgang. Lemaire wordt zowat beschouwd als de goeroe van de groene beweging, een scherpe observator van de aarde, de mens en de natuur die zich fel keert tegen het dominante neoliberale kapitalisme, het progressisme en het 'onbeperkt infantiliserend consumentisme'. De draagkracht van onze planeet is al lang overschreden met alle kwalijke gevolgen vandien, aldus Lemaire, en dat zal door de toenemende behoefte aan fossiele energie en de groei van de wereldbevolking alleen nog maar erger worden. Hij laat zijn pessimisme dan ook duidelijk blijken temeer omdat eigenlijk niemand, ook de groene partijen niet, het bestaande 'kapitalistische systeem met zijn groeidwang' werkelijk grondig wil aanpakken. Mensen zijn niet bereid om veel van hun welvaart in te leveren en dat vindt hij bijzonder erg temeer omdat de wetenschap heel goed de vernietigende effecten van wat hij de 'ecocide' noemt, kent en in kaart heeft gebracht.
Voor Lemaire is het moreel onaanvaardbaar dat we verder doen zoals we bezig zijn. 'Al geruime tijd hebben we de ecologische draagkracht van de aarde overschreden en verbruiken dus al het erfdeel van toekomstige generaties, we lenen van onze kleinkinderen en leven als het ware "op afbetaling".' Er zijn wel enkele lichtpuntjes zoals de milieubeweging, de initiatieven ten gunste van kleinschaligheid, de uitingen van spiritualiteit, het verzet van de kleine boeren en de strijd van tribale, inheemse volken en etnische minderheden, maar voor de rest overheerst volgens de auteur 'een cultuur van groei', een obsessie die stevig geworteld is in ons modern wereldbeeld. De grootste boosdoener ligt volgens Lemaire evenwel in het scheppingsverhaal van het christendom waarbij de mens centraal werd gesteld en het recht kreeg te regeren over de natuur en de dieren. Vooral de katholieke kerk moet het ontgelden omdat ze zich nooit in haar geschiedenis bekommerde om de natuur, de dieren en de verwoesting van onze planeet. 'Sterker nog: ze draagt er dagelijks toe bij, alleen al door haar obstinate weigering om geboortebeperkende middelen toe te staan, dat de belasting van natuur en milieu toeneemt . (.) Mijn inziens zijn er daarom gegronde redenen om zowel Kerk als paus aan te klagen vanwege misdaden jegens de mensheid', schrijft de auteur.
Lemaire gaat op zoek naar een nieuw wereldbeeld waarin de - vrijwillig gekozen - eenvoud centraal staat, iets wat hijzelf in de praktijk ook deed. Hij ruilde in 1990 zijn wetenschappelijke carrière in Nijmegen voor een boerenbestaan op het Franse platteland, een keuze die hij zich niet beklaagt. 'Het is mijn overtuiging dat eenvoud heel goed verenigbaar is met genot, vreugde en geluk en bij uitstek samengaat met zelfontplooiing en levenskunst', zo schrijft hij en hij pleit zoals veel 'groenen' voor 'consuminderen' als reactie op de 'nooit-genoeg' attitude van heel wat mensen. Daardoor zou vooral de ecologische voetafdruk moeten verkleinen. Met het huidige aantal mensen in de wereld zou die maar 1,6 hectare per persoon mogen bedragen als biologische capaciteit van de planeet. Amerikanen 'verbruiken' per hoofd van de bevolking evenwel 9,5 en Nederlanders 4,7 hectare. Alleen landen als Congo, Niger, Burkina Faso Mali en andere (doorgaans) Afrikaanse landen verbruiken minder dan 1 hectare. De auteur gaat zelfs te rade bij liberale denkers als Adam Smith en John Stuart Mill die het belang van 'soberheid en spaarzaamheid', en van 'een stationaire bevolking en een stabiliteit van productie' benadrukten. Het staat niet vermeld in dit boek, maar het beschermen van de rechten van dieren stamt ook uit de liberale traditie zoals tegenwoordig verwoord door de filosofen Martha Nussbaum en Paul Cliteur.
Over de kwestie hoe men dan zou moeten leven, wijst Lemaire op het belang van de beperking van de kwantiteit ten bate van de kwaliteit, een kritischer houding tegenover de ruilwaarde van de zaken die we menen nodig te hebben, het aanhouden van de menselijke maat en onthaasting, waarbij hij de fiets aanduidt als het ideale transportmiddel. Dit houdt in dat we minder lang gaan werken en dus een lager inkomen genieten, het uitwisselen van diensten en misschien zelfs van eigen producten, en een radicale keuze voor duurzaamheid als men zich toch nog iets aanschaft dat men absoluut nodig heeft. Zijn ideaal lijkt wel een terugkeer naar de (kleine) boerenstiel. Het lijkt wel een verheerlijking van het verleden zoals onder meer neergeschreven door Nobelprijswinnaar voor literatuur en latere nazi sympathisant Knut Hamsun in zijn magnum opus Hoe het groeide, maar Lemaire haast zich te schrijven dat 'deze verdediging en rehabilitering van de plaats en de grond hoeft niet per se in de valstrik te lopen van conservatisme en xenofobie, zoals dat in het verleden zeker is gebeurd'. Essentieel is ook het besef dat we bij de keuze van ons voedsel niet alleen een economische maar ook een politieke daad (ik zou eerder zeggen 'een ethische daad') stellen. Waarbij we eerder moeten kiezen voor regionale producten (die weinig transport nodig hebben en duw weinig vervuiling veroorzaken), voor biologische producten en producten die niet door kinderarbeid tot stand kwamen.
Het vooruitgangsgeloof zal onvermijdelijk leiden tot een finale crash waarbij Lemaire de vergelijking maakt met de Titanic. 'Het schip was een manifestatie van de macht van de moderne techniek en tevens zinnebeeld van menselijke overmoed die werd afgestraft.' Bij zijn eerste vaart werd de Titanic gekelderd door een ijsberg. Als we niet radicaal van levenswijze veranderen dan zullen we weer gekelderd worden maar 'dit keer is niet de hardheid van het ijs fataal maar zijn afsmelten', een verwijzing naar de problematiek van de opwarming van de aarde. De analyse van de auteur is indrukwekkend wanneer hij wijst op de lijst rampen die op ons afkomt: 'ontbossing, verwoestijning, het uitsterven van soorten, de vergiftiging van de grond, het water, de lucht, enzovoort. Alleen blijft zijn remedie wazig, utopisch of zelfs ronduit gevaarlijk. Alhoewel hij schrijft dat het om een 'vrijwillig gekozen' verandering van levenswijze gaat, ontwaar je in zijn boek duidelijk de noodzaak van een sterke overheid die een en ander zal moeten opleggen, met een sterke inperking van de menselijke vrijheid tot onvermijdelijk gevolg. Verder blijft het morele dilemma waarom we mensen in minder ontwikkelde gebieden het recht zouden ontzeggen om hun welvaartspeil op te trekken. Maar mijn voornaamset bezwaar is zijn eenzijdigheid over de effecten van de vooruitgang.
Want naast de door hem vermelde negatieve effecten zijn er natuurlijk bijzonder positieve. Neem de toegenomen levensverwachting, de daling van de kindersterfte en de bevrijding van miljarden mensen (in het bijzonder van vrouwen en kinderen) van bijzonder hard labeur dank zij de technologische ontwikkeling. Het consumentisme is geen negatieve trend maar juist één van de belangrijkste motoren van innovatie en creativiteit. Wat Lemaire onderschat is het menselijk vermogen om oplossingen te vinden voor grote problemen. Neem bijvoorbeeld de geneesmiddelenindustrie. Het is maar dank zij de vrije markt en het winstprincipe dat met grote kracht gezocht wordt naar medicijnen die ziektes kunnen bestrijden en de kwaliteit van ons leven kunnen verhogen. Dat neemt niet weg dat de boodschap van Lemaire bijzonder belangrijk is en dat we op zijn minst moeten nadenken over de manier waarop we fauna en flora mismeesteren. Hij geeft gelijk dat we in actie moeten komen ter wille van de belangen van de toekomstige generaties. Zijn voorbeeld over de ondergang van de kleine boerenstand en de opkomst van massale en industriële voedselproductie met alle negatieve gevolgen vandien is juist. Alleen ligt de oplossing misschien wel in datgene wat de auteur zo fel bestrijdt, namelijk een echte vrije markt waarin geen plaats is voor de economisch en moreel schandelijke landbouwsubsidies en dumpingpraktijken die de markten (vooral de lokale markten in arme landen) ontwrichten. Dat wil niet zeggen dat de vrije markt alles zaligmakend is. Soms is het nuttig en zelfs nodig dat de overheid optreedt en regels opstelt en afdwingt die moeten leiden tot minder milieuvervuiling. Daarvoor hebben we echter niet alleen lokale politieke krachten nodig, maar ook een mondiale politiek democratische tegenmacht voor de destructieve gevolgen van de economische globalisering.
- Dirk Verhofstadt -
|