Mariëtte Willemsen
Korte Inhoud
Als je terugdeinst voor een agressieve hond, doe je dat doorgaans uit angst. Als je geld geeft aan een zwerver, dan laat je je vermoedelijk leiden door medelijden. Bij veel dingen die we doen of ervaren, worden we beïnvloed door onze emoties. Soms overvallen ze ons en slaan ze ons lam, maar andere keren zetten ze ons juist aan tot actie en stimuleren ze ons om iets te veranderen. In Denkbewegingen benadert Mariëtte Willemsen de emoties vanuit filosofisch oogpunt en probeert ze antwoord te geven op vragen als: hoe belangrijk zijn emoties? Zijn ze aangeboren of aangeleerd? Hoe kunnen we emoties inzetten om iets van iemand gedaan te krijgen? Zijn emoties altijd oprecht of kun je ze veinzen? Aan de hand van het werk van grote filosofen, onder wie Plato, Spinoza, Descartes, Nietzsche en Nussbaum, zet Willemsen op heldere wijze uiteen wat emoties zijn en wat ze teweeg kunnen brengen. Ze schrijft over horrorfilms en waarom die ons bang maken, over de emotionele kracht van speeches, en over de heersende emocultuur.
Uittreksel
Blz. 9: Twee theorieën
Wat is een emotie?
Emoties beïnvloeden ons handelen. Soms is deze invloed duidelijk: wie een deur hard dichtslaat na een woordenwisseling, verricht die handeling waarschijnlijk uit woede; wie terugdeinst voor een agressieve hond, doet dat vast uit angst; wie een zwerver geld geeft, laat zich vrijwel zeker leiden door medelijden; en wie zich voortdurend vervelend gedraagt tegenover iemand die alom geliefd is, heeft misschien te kampen met afgunst. Emoties als woede, angst, medelijden en afgunst kunnen ons aanzetten tot handelingen.
Niet altijd spelen emoties zo'n acute en zichtbare rol. Ze kunnen ook op een subtiele manier doorwerken in onze gedragingen, meestal zonder dat we dat zelf in de gaten hebben. Heimwee is een goed voorbeeld. Wie op reis is, of in een andere stad of ander land is gaan wonen, kan last hebben van een treurig gevoel, een verlangen naar huis of naar vroeger. Heimwee kan heel sterk zijn. Dan is de emotie, net als bij woede, angst, medelijden en afgunst, acuut en merkbaar, bijvoorbeeld doordat iemand telkens maar praat over die andere plaats en die andere tijd. Maar heimwee kan, net als andere emoties, ook op de achtergrond blijven. Degene met heimwee draagt de emotie dan met zich mee, komt misschien wat melancholisch over, maar verder zijn er geen duidelijke gedragingen waaruit de treurnis blijkt.
Emoties kunnen tot actie leiden, maar ze kunnen ons ook verlammen. De heimwee-emotie is daar een goed voorbeeld van. Wie heimwee heeft, kan in actie komen. Naar huis gaan is de meest doeltreffende handelwijze, al is het doorgaans niet eenvoudig om dat te doen - de omstandigheden laten de reis naar huis meestal niet toe. Maar heimwee kan er ook toe leiden dat we tot niets in staat zijn. Zo lijkt het vaker te gaan met emoties: ze overkomen ons, zonder dat we er iets aan kunnen doen. Het ligt aan de aard van de gebeurtenis of dat prettig is of niet. Allerlei gebeurtenissen kunnen emoties bij ons losmaken: iets wat we zelf goed gedaan hebben, vervult ons met trots; een mooie film wekt ontroering; een cadeau maakt ons blij; iemand toevallig tegenkomen, verrast ons; jaloezie komt op als we iemand die we aantrekkelijk vinden met een ander zien zoenen. In deze gevallen lijken de emoties van buitenaf te komen: we kunnen het niet helpen, we worden erdoor overvallen, we hebben geen keuze. We zijn passief of aangedaan. Daarom worden emoties ook wel passies genoemd of (gemoeds)aandoening en.
Emoties kunnen dus drijfveren zijn bij ons doen en laten en een rol spelen bij onze acties, maar ze kunnen ons ook overweldigen en ons handelen in de weg staan. Dat is verwarrend. Dergelijke verwarringen zullen in dit boek vaker aan de orde komen. Ze zullen telkens aanleiding vormen tot het stellen van vragen. Zijn emoties passief of actief? Zijn ze acuut of spelen ze een rol op de achtergrond? Zijn ze aangeboren of aangeleerd? Is een emotie hetzelfde als een gevoel? Wat is het verschil tussen een emotie en een stemming? Zijn emoties lichamelijke verschijnselen of hebben ze met ons bewustzijn te maken? Zijn ze nuttig of moeten we ze zien te vermijden? Zijn ze goed of slecht? In hoeverre is iemands karakter van invloed op de emotionele huishouding van die persoon? Zolang deze vragen niet beantwoord zijn, weten we niet precies waarover we het hebben als we over emoties spreken.
Het lastige is nu dat diegenen die over emoties hebben nagedacht, verschillende antwoorden op deze vragen hebben gegeven. Er bestaan, met andere woorden, diverse theorieën over emoties. Om te weten welke theorie het best uitlegt wat emoties zijn, moeten we die theorieën eerst bestuderen en ze met elkaar vergelijken. Maar we hoeven tot die tijd niet te doen alsof we niets weten over emoties. In het voorafgaande zijn al verschillende emoties genoemd: woede/boosheid, angst, medelijden, afgunst, heimwee, trots, ontroering, blijdschap, verrassing, jaloezie. Het gaat hier om verschijnselen waar we in het dagelijkse leven op allerlei momenten mee te maken hebben. Hoewel in dit boek pas gaandeweg duidelijk zal worden wat emoties zijn en wat hun belang is voor ons bestaan, kan al wel een werkdefinitie worden gegeven. Waarin komen woede, angst, blijdschap overeen? Waarom noemen we deze verschijnselen - en vele andere, zoals trots, haat, verbazing - emoties?
Als eerste, noodgedwongen ruime omschrijving, moge dit volstaan: Een emotie is een reactie of een respons van een levend wezen op een gebeurtenis of situatie die door dat wezen als belangrijk wordt ervaren.
In hoeverre die reactie of die respons lichamelijk, nuttig. aangeboren of wat dan ook is, zal in het vervolg moeten blijken. De definitie sluit niet uit dat ook dieren emoties kennen, al staat nog te bezien in hoeverre dat werkelijk zo is. Er is een verband tussen deze voorlopige omschrijving en de oorspronkelijke betekenis van de term emotie. De term is namelijk terug te voeren op het Latijnse werkwoord movere, dat 'bewegen' betekent (denk ook aan het Engelse 'move' of het Franse 'mouvoir'). Bij een emotie is er sprake van een of andere gemoedsbeweging, verandering, ontroering. Die beweging blijkt uit het woord reactie: wie reageert, is in beweging, roert zich.
Dit hoofdstuk biedt een eerste verkenning van wat belangrijk is in een filosofie van de emoties. In de paragrafen 3 en 4 worden twee theorieën over emoties gepresenteerd, waarvan de ene, de cognitivistische. de nadruk legt op de rol van het denken, terwijl de andere, de fysiologische, de lichamelijke aspecten naar voren brengt.
Voordat deze theorieën aan bod komen, moet eerst een misverstand uit de weg worden geruimd. Nadenken over emoties is iets anders dan het verheerlijken van emoties (en ook iets anders dan het verwerpen ervan, maar die gedachte komt minder vaak op). Op dit misverstand gaat de volgende paragraaf in.
2 Emoties en emocultuur
Emoties kunnen op allerlei manieren duidelijk worden. Trots blijkt vaak uit een houding (borst vooruit, kin omhoog); ontroering (tranen), blijdschap (lach) en verrassing (ogen wijd geopend) zijn meestal op het gezicht af te lezen. Behalve non-verbale middelen staan ons ook verbale middelen ter beschikking. Taal is uiterst belangrijk als het om emoties gaat, zoals verderop in dit boek meermalen zal blijken. We kunnen met een enkel woord uitroepen dat we ontroerd (`ach!'), blij ('wat leuk') of verrast ('hé, jij hier?') zijn. Maar soms zijn er veel woorden en veel beelden nodig om een bepaalde emotie uit te drukken of te articuleren.
Recensie
door
Tsenne Kikke
'Denkbewegingen' valt uiteen in twee delen. Het eerste bevat een algemene inleiding in de filosofie van de emoties, en het tweede bevat tien primaire teksten, van Aristoteles tot Nussbaum, plus noten, verwijzingen, register en examenprogramma.
De schrijfster, docente aan de VU in Amsterdam, verdient alle lof voor het maken van een boek dat niet alleen volledig beantwoordt aan zijn doel (helder, overzichtelijk, stimulerend, didactisch verantwoord), maar ook uitstekend geschikt is om een breed publiek kennis te laten maken met een belangrijke en boeiende wijsgerige thematiek. Met een aantal afbeeldingen in zwart-wit, een overzicht van boeken, films en websites en een register.
|