Jezus in ons

Recensie

door Tsenne Kikke

---

De verzoening door de dood van Gods Zoon is een mysterie dat ons verstand te boven gaat. De Ruiter voert een tiental gezaghebbende theologen aan die dit getuigen. Van Anselmus (rond 1100) tot Tim Keller. Hij vindt die onbegrijpelijkheid van de leer van de verzoening haar grote zwakte. Daarom komt hij zelf met een uiteenzetting over Gods vergeving waarvoor geen verzoening door het offer van Christus nodig is.

Ik zet mijn kritiek graag in op hetzelfde punt als De Ruiter. Want als zijn grote bezwaar tegen de verzoeningsleer is dat ze ten diepste onbegrijpelijk is, hebben we nog heel wat boeken van hem te verwachten. Over God, de Drie-eenheid, over de menswording en de twee naturen van Christus, over de schepping en de zonde. Ja, over welk christelijk leerstuk eigenlijk niet? Ik ken er niet een dat ons verstand niet te boven gaat.

Ton de Ruiter is de Bijbel 'gewoon' gaan lezen en heeft gevonden dat verzoening niets anders is dan dat een mens zich bekeert en in toewijding aan God gaat leven. Als ik zoiets lees gaat er bij mij altijd een rood lampje branden. Want 'gewoon' lezen blijkt telkens weer lezen met een bepaalde bril. Een voorbeeld: bij het offeren in de tempel moet de offeraar zijn hand op de kop van het offerdier leggen (Lev. 1:4). Wat betekent dit gebaar? Draagt hij zo zijn schuld over op het dier? Dat is de traditionele uitleg. De auteur wijst erop dat het brandoffer de toewijding aan de HEER afbeeldt. Dat klopt. Is de handoplegging dus een gebaar van toewijding? Of is ook onze toewijding God alleen aangenaam op basis van de verzoening door bloed? Wat het gebaar betekent staat er niet bij. Wat doe je in zo'n geval als bijbellezer? Je zoekt de verklaring in een tekst waar het er wel bij staat. Zo'n plaats is er: in de wet op de Grote Verzoendag. 'Zo legt hij alle zonden op de kop van de bok' (Lev. 16:21). Weten we nu wat de handoplegging betekent? Volgens mij wel. Maar De Ruiter beweert rustig over Leviticus 16:21: 'Het gaat hier om een speciale ceremonie, waarbij de handoplegging een speciale betekenis heeft.' Maar dat staat nergens. Dat is dus 'gewoon' bijbellezen. Dan blijf ik toch liever meelezen met de kerk van alle eeuwen.

Door zo 'gewoon' te lezen vindt de auteur nergens in het Oude Testament iets dat wijst op verzoening door bloedstorting. Vervolgens leest hij vanuit dit zo opgevatte Oude Testament het Nieuwe Testament. Hij is als de man die een bloem beschrijft vanuit de knop. Kijk maar: aan die knop zitten geen meeldraden en geen stamper. Dus zullen die er aan de bloem ook niet zijn. Je kunt natuurlijk ook andersom werken en vanuit je kennis van de bloem de knop ontleden. Het is zeker dat je dan stamper en meeldraden vindt. Zo heeft de kerk altijd het Oude Testament gelezen vanuit het Nieuwe Testament. Daar is ze christelijke kerk voor. Je kunt het Oude Testament anders lezen. Zoals de Joden met een sluier over je hart (2 Kor. 3:15). Of met de nieuwe sluier van het 'gewone' bijbellezen van Ton de Ruiter. Alleen verwijt dan de kerk niet dat die de Bijbel achterstevoren leest, door vanuit Christus en zijn evangelie te lezen. Daar is ze nu christelijke kerk voor.

De Ruiter ergert zich aan de uitspraak van Anselmus dat wie de verzoening door voldoening afwijst onvoldoende oog heeft voor de ernst van de zonde. Intussen bewijst hij haast op elke bladzijde Anselmus' gelijk. Bekering en toewijding tot God zouden de verzoening zijn. En als gelovige kun je dat. Door Jezus in je. Alleen, hoe diep moet je bekering dan gaan als dat ene minachtende woord je al tot de hel veroordeelt (Mat. 5:22)? Hoe ver moet die toewijding gaan als zelfs Jezus' leerlingen toen ze daar iets van beseften ontzet vroegen: 'Maar wie kan dan gered worden?'

Op pagina 20 vertelt De Ruiter over een moslim die aan christenen vroeg: 'Waarom moet jullie God zo moeilijk doen - zijn Zoon laten sterven - om jullie zonden te vergeven?' Kreeg de moslim werkelijk geen antwoord? Ik kan me dat nauwelijks voorstellen. Want het is zo simpel: anders moeten we alles zelf doen. Alles zelf doen, daar komt het tenslotte op neer bij de auteur. Zeker door wat Jezus in hem doet. Maar Jezus deed niets voor hem. Arme man.

- Martin van Veelen -

Boeken over de verzoening kunnen meestal op de nodige aandacht rekenen. Ook "Jezus in ons" van Ton de Ruiter veroorzaakte de afgelopen tijd de nodige deining.

Dat is niet vreemd gezien het feit dat de auteur vanwege verandering van inzicht over de verzoening zijn ambt als predikant binnen de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt neerlegde. De Ruiter rekent in zijn boek radicaal af met de traditionele visie op verzoening door voldoening.

Al in zijn voorwoord zet hij de toon door het verhaal te vertellen van een gekwetste vader die, beschadigd door het gedrag van anderen, zijn woede nota bene koelt op zijn eigen zoon. "Zo iemand lijkt psychisch gestoord." Aan de hand van deze vergelijking stelt hij de vraag waarom God Zijn Zoon zou moeten straffen vanwege de zonden van de mens. De Ruiter meent dat dit een vertekening is van het Bijbelse verhaal: Gods gerechtigheid hoeft niet genoeg gedaan te worden.

Daar tegenover stelt De Ruiter een nieuwe kijk op verzoening: niet Gods toorn is het probleem, maar "ons egocentrisch denken en doen." Dit probleem wordt opgelost als mensen zich bekeren en door Jezus een en eensgezind met God worden. Vandaar de titel: Jezus in ons (in plaats van: Jezus voor ons). God vergeeft zonder betaling en heeft daar het offer van Zijn Zoon niet voor nodig. De klassieke verzoeningsleer gaat "werkelijk tegen alle verstand in en is onlogisch."

Om deze radicale revisie te onderbouwen neemt De Ruiter de lezer mee in een toer door de hele Bijbel waarbij hij 'gewoon' de Bijbel wil lezen. Bijbelboek na Bijbelboek wordt de vraag gesteld hoe hierin tegen verzoening wordt aangekeken. Telkens weer is de conclusie van De Ruiter dat de Schrift geen plaats kent voor de gedachte van het plaatsvervangend lijden van Christus. Verzoening ontstaat 'gewoon' als mensen berouw hebben van hun misdaden en met hernieuwde toewijding voor God willen leven. "Leven in vertrouwen en gehoorzaamheid is de weg tot vrede met God en dus tot verzoening."

Hierbij neemt De Ruiter tevens afstand van de gereformeerde visie van de gebondenheid van de menselijke wil: mensen hebben volgens hem de keuzevrijheid om al dan niet gehoor te geven aan Gods stem, ook na de zondeval.

Hoewel De Ruiter zijn visie presenteert als een nieuwe kijk op verzoening, is er weinig nieuws aan. Hij schaart zich in de lange rij van dissidenten die voor hem afstand namen van deze leer. Zijn alternatieve visie van verzoening door wedergeboorte ligt in de lijn van het liberale protestantisme van de 19e eeuw.

De Ruiter stelt - net als de socinianen in de 17e eeuw - dat de plaatsvervanging "niet logisch en niet te begrijpen is." Hoezo zou dat een criterium moeten zijn? Wie meent dat de logica het voor het zeggen moet hebben in de theologie, heeft geen ruimte meer voor het mysterie en kan bijna alle kernen van de geloofsleer (zoals de triniteitsleer) wel van de hand wijzen. Is vanaf het begin van de christenheid het kruis niet als een ergernis en dwaasheid ervaren (1 Kor. 1:23)?

Ik heb dit boek als zeer onbevredigend ervaren, niet alleen vanwege de inhoud die geen recht doet aan de Schrift, maar tevens vanwege de wijze waarop De Ruiter dit doet. Wie een dergelijk gevoelig thema aan de orde stelt, moet zeer consciëntieus te werk gaan. De Ruiter is op dit punt ernstig tekortgeschoten. Zijn exegese is vaak onvolledig en het lijkt alsof de conclusies van tevoren al vaststaan. Alternatieve standpunten worden niet besproken.

Daarnaast toont hij geen enkele bekendheid met de relevante theologische lectuur vanuit de Angelsaksische wereld, waarin de houdbaarheid van de klassieke verzoeningsleer vanuit de Schrift en de traditie recent op een fundamentele wijze is onderbouwd (onder anderen Morris; Jeffery, Ovey en Sach; Marshall).

Het boek leest ook niet prettig: de toer door de hele Bijbel heeft iets vermoeiends. Bespreking van de kernteksten was beter op haar plaats geweest. Waar De Ruiter dat wel doet, schiet hij ernstig tekort. Zo veegt hij Jesaja 53 als onderbouwing van de plaatsvervanging op een naïeve, mijns inziens een theoloog onwaardige manier van tafel. Zelfs een moderne theoloog als Otfried Hofius, zelf absoluut geen aanhanger van de leer van de plaatsvervanging, erkent dat Jesaja 53 wel degelijke het principe van de plaatsvervanging bevat.

Daarnaast bevat het boek verschillende onjuistheden, zoals de bewering dat verzoening door voldoening pas sinds de Reformatie gangbaar is geworden.

Mijn theologische bezwaren tegen dit boek zijn drieërlei: verzoening in de Schrift betekent niet, zoals De Ruiter meent, een tweespalt tussen de Vader en de Zoon. Dat is de karikatuur van de toornende vader die zijn onschuldige kind in woede slaat. Verzoening is echter het initiatief van de drie-enige God, de ultieme daad van liefde waarbij God Zelf, in Christus, de schuld op Zich neemt en de verantwoordelijkheid draagt van het kwaad dat Hem door anderen is aangedaan.

Mijn tweede bezwaar is dat in de optiek van De Ruiter het forensische aspect van de verlossing (plaatsvervanging, toerekening) uitgespeeld wordt tegen het aspect van de participatie (de gemeenschap met Christus). Had hij beter Calvijn gelezen, dan had hij gezien dat hier helemaal geen sprake hoeft te zijn van een tegenstelling. Wie, net als Calvijn, denkt vanuit de gemeenschap met Christus kan zowel recht doen aan het forensische aspect van de verlossing als aan de vernieuwing die volgt uit de gemeenschap met Christus. Zij vormen een eenheid die hun samenhang vinden in Christus.

Mijn derde bezwaar is dat de visie van De Ruiter het faillissement betekent voor de zekerheid van het geloof. Het is niet wat Christus in ons doet dat leidt tot "overtuigende zekerheid en rust." Elke theologie die de gelovige terugwerpt op zichzelf in plaats van op het volbrachte werk van Christus buiten ons, is misleidend en niet pastoraal.

Kortom: een onvolledig boek dat meer vragen oproept dan antwoorden geeft en dat in stijl en presentatie een theoloog onwaardig is. Wie de gemeente Gods verwart op het punt van het enige fundament van de verlossing doet de kerk geen dienst.

- ds. M. Klaassen -

Draai het, of keer het: Ton de Ruiter doet de mens na-denken. Ook wil hij misverstanden wegwerken; misverstanden, vooral ontstaan uit 'verkeerde vertalingen'. Zo lezen we op bladzijde 139 ...

"... Uiteraard bevrijdt Jezus ook mensen die door schuld(gevoel) neergedrukt worden (Matteüs 9:2). Maar bevrijding van zonden is veel meer dan vergeving van schuld. Het betekent werkelijk een nieuw, ander, totaal bevrijd leven.

Misverstand - vertaling van 'aphesis'

Toch denken we vaak, dat het bij Jezus vooral gaat om vergeving. Dat is begrijpelijk, want we lezen, dat Johannes de Doper mensen oproept zich te laten dopen en tot inkeer te komen, om zo vergeving van zonden te krijgen (Marcus 1:4; Lucas 3:3). Dit wekt de indruk dat vergeving het doel is.

Het woord vergeving is een vertaling van het Griekse woord `aphesis'. Dit woord kan vergeving betekenen, maar meestal gaat het om meer dan vergeving. De basisbetekenis is '(het) weg laten gaan' of 'wegzending'.³ Dit komt dicht bij bevrijding. In Lucas 4:18 staat het tweemaal en wordt het tweemaal vertaald met vrijlating, loslating of vrijheid.

`Wegzending van schuld' is uiteraard kwijtschelding of vergeving. Maar 'wegzending van zonden' is wat anders dan vergeving. 'Aphesis' duidt er immers op, dat je van iets bevrijd wordt, zodat je leven er niet meer door belemmerd wordt. Uiteraard kan dit ook schuld zijn, die op je drukt. Maar als je schulden weggenomen zijn, zijn je zonden nog niet weggenomen. Net zoals een verslaafde verslaafd blijft, ook worden al zijn (geld)schulden, ontstaan door zijn verslaving, betaald."

³ Grieks Nederlands woordenboek van G.J.M. Bartelink geeft als betekenis: (het) laten gaan, vrijlaten, wegzenden; kwijtschelding, vergiffenis; vrijstelling. Wolters' woordenboek geeft: 1. weg laten gaan, vrijlaten; 2. wegzenden (van een vrouw), echtscheiding; 3. kwijtschelden, vrijstelling, vergeving; 4. worp; 5. start. Het Greek-English Lexicon van Liddell & Scott en het Wórterbuch zum NT van Walter Baur geven dezelfde betekenissen. Bultmann geeft in TWzNT (red. Kittel) 1,509 de voorkeur aan de betekenis 'vergeving, maar zegt tegelijk dat dit de hele mens vernieuwt en bevrijdt uit de beheersende macht van de zonde. Hiermee zegt hij feitelijk, dat zijn voorkeur geen recht doet aan `aphesis'.